|
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından:
TÜRK GIDA KODEKSİ BELİRLİ GIDALARDA DİOKSİNLERİN VE DİOKSİN
BENZERİ POLİKLORLU BİFENİLLERİN SEVİYESİNİN RESMİ
KONTROLÜ İÇİN NUMUNE ALMA, NUMUNE HAZIRLAMA
VE ANALİZ METODU KRİTERLERİ TEBLİĞİ
(TEBLİĞ NO: 2012/5)
Amaç
MADDE 1 − (1) Bu
Tebliğin amacı; belirli gıdalarda bulunan dioksinler
(PCDD ve PCDF) ve dioksin benzeri poliklorlu bifenillerin (PCB)
seviyesinin resmi kontrolü için gıdalardan numune alma, numune hazırlama ve analiz metodu kriterlerini
düzenlemektir.
Kapsam
MADDE 2 − (1) Bu
Tebliğ, belirli gıdalarda bulunan dioksinler
(PCDD ve PCDF) ve dioksin benzeri PCB’lerin
seviyesinin resmi kontrolü için numune alma metodunu ve resmi kontrollerde
kullanılan analiz
metotları için numune hazırlanmasını ve kriterlerini kapsar.
Dayanak
MADDE 3 – (1) Bu Tebliğ, 29/12/2011 tarihli ve
28157 3 üncü mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliğine dayanılarak, 1883/2006/EC sayılı Belirli Gıdalarda Bulunan Dioksinlerin
ve Dioksin Benzeri PCB’lerin
Seviyelerinin Resmi Kontrolü için Numune Alma ve Analiz Metotlarını belirleyen Avrupa Birliği Komisyon Tüzüğüne paralel olarak hazırlanmıştır.
Tanımlar
MADDE 4 − (1) Bu
Tebliğ’de geçen;
a) Alt parti:
Numune alma metodunu uygulamak amacıyla büyük bir partiden fiziksel olarak ayrılmış ve tanımlanmış kısmı,
b) Bakanlık: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığını,
c) Birincil
numune (İnkremental numune): Parti veya alt partinin tek bir yerinden alınan materyal miktarını,
ç) Laboratuvar numunesi:
Paçal numuneyi temsil
eden ve laboratuvar için hazırlanmış numuneyi,
d) Paçal numune: Parti veya alt partiden alınan birincil numunelerin tamamının birleştirilmesi ile elde edilen numuneyi,
e) Parti:
Numuneyi alan kontrol görevlisi tarafından; orijin, çeşit, ambalajlayıcı, sevkiyatçı, ambalaj tipi, işaretleme gibi özelliklerinin aynı olduğu belirlenen ve bir seferde teslim edilen gıdanın tanımlanabilir miktarını,
f) Şahit numune: Paçal numuneden itirazlı durumlar için ayrılan numuneyi,
ifade eder.
Numune alma
MADDE 5 − (1)
Belirli gıdalarda bulunan dioksinler ve dioksin benzeri
PCB’lerin seviyesinin resmi kontrolü için numune alma usul ve esasları EK-1’de yer almaktadır.
Numune hazırlama ve analiz metodu kriterleri
MADDE 6 − (1)
Belirli gıdalarda bulunan dioksinler ve dioksin benzeri
PCB’lerin seviyesinin resmi kontrolü için analiz metodu kriterleri
ve numune hazırlama usul ve esasları EK-2’de yer almaktadır.
Yürürlükten kaldırılan tebliğ
MADDE 7 – (1) 9/5/2010 tarihli ve 27576 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Belirli Gıdalarda Dioksinlerin ve Dioksin Benzeri Poliklorlu Bifenillerin Seviyesinin Resmi Kontrolü İçin Numune Alma, Numune Hazırlama ve Analiz Metodu Kriterleri Tebliği (Tebliğ No: 2010/18) yürürlükten kaldırılmıştır.
Yürürlük
MADDE 7 – (1) Bu Tebliğ yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
Yürütme
MADDE 9 – (1) Bu Tebliğ hükümlerini Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı yürütür.
EK − 1
Numune Alma Usul ve Esasları
(1) − Genel hükümler
a)
Numune, kontrol görevlisi tarafından alınmalıdır.
b)
İncelenecek olan her parti veya alt partiden ayrı ayrı
numune alınmalıdır. Balık ve balıkçılık ürünleri için, balığın boyutu
karşılaştırılabilir olmalıdır. Bir yükleme içinde balığın ağırlığı ve/veya
boyutu karşılaştırılabilir değilse, yükleme hala bir parti olarak göz
önünde tutulabilir ancak, özel bir numune alma metodu uygulanmalıdır.
c) Numune
alma ve numune hazırlama aşamalarında dioksinler
ve dioksin benzeri PCB’lerin
içeriğini, dolayısıyla analitik hesaplamayı veya paçal numunenin partiyi
temsil edebilirliğini etkileyecek herhangi bir değişikliği önlemek için
gerekli önlemler alınmalıdır.
ç)
Birincil numune, parti veya alt parti içinde mümkün olduğunca farklı
yerlerden alınmalıdır. Bu şekilde alınamadığı durumlarda ise mutlaka ( ğ )
bendinde belirtilen kayıtlara işlenmelidir.
d) Paçal
numune, birincil numunelerin birleştirilmesiyle oluşmalıdır. Uygulamada
mümkün olmayan durumlar haricinde, paçal numune en az 1 kg olmalıdır.
e) Her
bir alt parti fiziksel olarak ayrılabilir ve tanımlanabilir olmalıdır.
f) Paçal
numunenin, alındığı parti veya alt partiyi temsil ettiğinden emin
olunmalıdır.
g)
Numunelerin taşınması ve depolanması sırasında numunenin içeriğini
değişimden koruyacak gerekli tüm önlemler alınmalıdır. Numuneler, taşıma
esnasında kontaminasyonu, numune kabının iç
duvarına yapışması ile analit kaybını ve
numunenin zarar görmesini önleyecek nitelikteki temiz ve numune ile
etkileşmeyecek olan kaplara konmalıdır.
ğ) Resmi
kontroller için alınan her numune alındığı yerde mühürlenmelidir. Her
numune için, temsil ettiği partiyi açıkça tanımlayacak şekilde kayıt
tutulmalıdır. Bu kayıtta numune alma tarihi, yeri ve analizi yapacak kişiye
yardımcı olacak diğer bilgiler de yer almalıdır.
h) Şahit
numune, homojen paçal numuneden alınmalı ve İl/İlçe Müdürlüğü tarafından
uygun koşullarda muhafaza edilmelidir. Şahit numune, en az iki analize izin
verecek yeterli miktarda olmalıdır.
(2) − Numune alma planları
Uygulanan
numune alma metodu, paçal numunenin kontrol edilecek parti veya alt partiyi
temsil ettiğini sağlayacak nitelikte olmalıdır.
a)
Partinin alt partilere bölünmesi
Alt
partinin fiziksel olarak ayrılabilmesi şartıyla, büyük partiler alt
partilere bölünmelidir. Bitkisel yağlar gibi büyük dökme partilerde satışa
sunulan ürünler için Tablo-1 uygulanmalıdır. Diğer ürünler için Tablo-2
uygulanmalıdır. Parti ağırlığının her zaman alt parti ağırlıklarının tam
katı olamayacağı dikkate alındığında;
alt parti ağırlığı, tablolarda verilen alt parti ağırlığını en fazla
% 20 oranında geçebilir.
Tablo - 1
Dökme Partilerde Satışa
Sunulan Ürünler İçin Partinin Alt Partilere Bölünmesi
|
Parti
ağırlığı (ton)
|
Alt parti
sayısı ya da ağırlığı
|
|
> 1500
|
500 ton
|
|
> 300 ve < 1500
|
3 alt parti
|
|
> 50 ve <
300
|
100 ton
|
|
< 50
|
Alt partilere bölü
mez
|
Tablo - 2
Diğer Ürünler İçin Partinin
Alt Partilere Bölünmesi
|
Parti
ağırlığı (ton)
|
Alt parti
sayısı ya da ağırlığı
|
|
> 15
|
15-30 ton
|
|
< 15
|
Alt parti
ere bölünmez
|
b)
Birincil numunelerin sayısı
Birincil
numunelerin birleştirilmesi ile oluşan paçal numune en az 1 kg olmalıdır. Parti veya
alt partiden alınması gereken minimum birincil numune sayısı, Tablo-3 ve
Tablo-4’e uygun olmalıdır.
Dökme
sıvı ürünler için, parti veya alt parti numune almadan hemen önce mümkün
olduğunca uzun süre ve ürün kalitesini etkilemeyecek şekilde elle veya
mekanik olarak iyice karıştırılmalıdır. Bu durumda, verilen parti veya alt
parti içinde bulaşanların homojen bir dağılım gösterdiği varsayılır. Bu
nedenle, paçal numuneyi oluşturmak için parti veya alt partiden üç adet
birincil numune alınması yeterlidir.
Birincil
numunelerin ağırlığı eşit miktarda olmalıdır. Bir birincil numunenin
ağırlığı, en az 100 gr olmalıdır.
Bu
metottan farklı uygulamalar, EK-1’in 1 inci maddesi ( ğ ) bendinde
belirtildiği şekilde kayıt edilmelidir. Tablo-3 ve Tablo-4’te verilen tekli
paketler ve dökme partiler için alınması gereken birincil numune
miktarından farklı olarak, tavuk yumurtası için paçal numune miktarı en az
12 yumurta olmalıdır.
Tablo - 3
Parti veya Alt Partiden
Alınması Gereken Minimum Birincil Numune Sayısı
|
Parti/Alt partinin ağırlığı ya da
hacmi (kg ya da L)
|
Alınması gereken minimum birincil
numune sayısı
|
|
< 50
|
3
|
|
>50 – 500<
|
5
|
|
>
500
|
10
|
Parti
veya alt partinin tekli paketler ya da birimlerden oluştuğu durumda, paçal
numuneyi oluşturmak için alınması gereken paket veya birimlerin sayısı
Tablo-4’te verilmiştir.
Tablo - 4
Parti veya Alt Parti Tekli
Paketler ya da Birimlerden Oluşuyorsa, Paçal Numuneyi Oluşturmak İçin
Alınması Gereken Paket veya Birimlerin (Birincil numuneler) Sayısı
|
Parti/Alt parti içindeki
birimlerin ya da paketlerin sayısı
|
Alınması gereken paket veya birim
sayısı
|
|
1 – 25
|
En az
bir paket ya da birim
|
|
26 – 10
|
En az 2
paket ya da birim,
yaklaşık %
5
|
|
>
100
|
Maksimum
10 paket ya da birim, yaklaşık % 5
|
c)
Karşılaştırılabilir boyut ve ağırlıkta bütün halindeki balıklar içeren partilerden
numune alınması için özel hükümler
Balıklar,
boyut ve ağırlık açısından % 50 den fazla oranda farklılık göstermediği
zaman, karşılaştırılabilir boyut ve ağırlıkta olarak kabul edilir.
Partiden
alınması gereken birincil numune sayısı Tablo-3’te tanımlanmıştır. Birincil numunelerin birleştirilmesi ile
oluşan paçal numune en az 1
kg olmalıdır.
Numune
alınacak partinin, her bir balığın ağırlığı ortalama 1 kg dan
küçük olan küçük balıklar içermesi durumunda, paçal numuneyi oluşturmak
için birincil numune olarak bütün halindeki balık alınır. Paçal numunenin
ağırlığı 3 kg
dan daha fazla oluyorsa; paçal numuneler balıkların en az 100 gram ağırlıktaki
orta kısımlarını içeren birincil numuneden oluşmalıdır. Paçal numunenin
tamamı homojenizasyon için kullanılır.
Balığın
orta kısmı ağırlık merkezinin olduğu yerdir. Bu kısım çoğu durumda balık
eğer bir sırt yüzgecine sahip ise sırt yüzgecinin olduğu yerde veya
solungaç açıklığı ve anüs arasındaki orta noktadadır.
Numune
alınacak partinin her bir balığın ağırlığı ortalama 1 kg dan
fazla olan büyük balıkları içermesi durumunda, birincil numune balığın orta
kısmını kapsar. Her bir birincil numune ağırlığı en az 100 gram olmalıdır.
Ortalama
1-6 kg
arasındaki orta büyüklükteki balıklar için, birincil numune balığın orta
kısmından omurgadan karın kısmına doğru dilim şeklinde alınır.
Ortalama 6 kg dan
büyük olan çok büyük balıklar için, birincil numune önden görünüşte balığın
orta kısmındaki dorsolateral (sırt-yan) kas
etinin sağ tarafından alınmalıdır. Balığın orta kısmından
böyle bir parçanın alınması durumunda önemli ölçüde ekonomik zarar söz
konusu oluyor ise, partinin büyüklüğünden bağımsız olarak her biri en az 350 gram olacak
şekilde üç tane birincil numune alınması yeterli olarak değerlendirilebilir
veya alternatif olarak tüm balıktaki dioksin
seviyesini temsil eden birincil numuneyi oluşturmak için balığın kuyruk
kısmına yakın kaslı eti ve baş kısmına yakın kaslı etinden eşit bir bölüm
alınabilir.
ç) Farklı
boyut ve/veya ağırlıkta bütün halindeki balıkları içeren balık
partilerinden numune alma
Numune
alma ile ilgili olarak EK-1’in 2 inci maddesi (c) bendinde belirtilen
hükümler geçerlidir.
Partinin
yaklaşık %80’ni veya daha fazlasını içeren bir büyüklük ya da ağırlık
sınıfı baskın ise, numune baskın büyüklük ya da ağırlığa sahip balıklardan
alınmalıdır. Alınan bu numunenin bütün partiyi temsil ettiği kabul edilir.
Belirgin
bir büyüklük veya ağırlık hâkim değil ise, numune için seçilen balıkların
partiyi temsil ettiğinden emin olunmalıdır. Farklı boyut ve/veya
ağırlıktaki bütün halindeki balıkları içeren balık partilerinden numune
alma usul ve esasları Bakanlıkça belirlenir.
d)
Perakende aşamasında numune alma
Perakende
aşamasında numune alma, mümkün olduğunca EK-1’in 2 inci maddesi ( b )
bendinde belirtilen numune alma hükümlerine uygun yapılmalıdır.
Yukarıda
sözü edilen numune alma hükümlerini uygulamak mümkün olmaz ise, paçal
numunenin, numunenin alındığı partiyi ya da alt partiyi yeterince temsil
etmesi şartıyla, perakende aşamasında alternatif bir numune alma metodu
uygulanabilir.
(3) − Parti veya alt partinin
spesifikasyonlara uygunluğunun değerlendirilmesi
Tek bir
analizin analitik sonucu, dioksinler ve dioksin benzeri PCB’lerin
toplamı ve dioksinlerin maksimum seviyesi,
belirtilen maksimum limitleri aşmadığı durumda parti kabul edilir.
Eğer
paralel analizle doğrulanan üst sınır analitik sonucu, makul şüphenin
ötesinde maksimum limitleri aşıyorsa parti reddedilir.
EK-2
Numune Hazırlama ve Analiz Metodu Kriterleri
(1) − Uygulama alanı
Bu ekte
belirtilen hükümler dioksinler ve dioksin benzeri PCB’lerin
seviyelerinin resmi kontrolü için analiz edilen gıdalara uygulanmalıdır.
Gıdalarda dioksinlerin
varlığını izleme, maksimum limitin üstünde veya maksimum limitin % 25
altından daha az dioksinler ve dioksin benzeri PCB seviyelerine sahip numuneleri
seçmeyi hedefleyen tarama metodunu kapsayan yöntemlerle
gerçekleştirilebilir. Önemli düzeyde şüpheli seviyelere sahip bu
numunelerdeki dioksinlerin konsantrasyonu
ile dioksinler ve dioksin
benzeri PCB’lerin toplamının konsantrasyonu
doğrulama metodu ile belirlenmelidir/doğrulanmalıdır.
Tarama
metotları, dioksinler ve dioksin
benzeri PCB’lerin ilgilenilen seviyede
varlıklarının tespit edilmesi için kullanılır. Bu metotlar, çok sayıda
numune çalışma kapasitesine sahip olmalıdır ve çok sayıda numuneden
muhtemel pozitifleri seçmek için kullanılır. Bu metotlar, hatalı
negatiflerden kaçınmak için özel olarak tasarlanmalıdır.
Doğrulama
metotları, ilgilenilen seviyede dioksinler ve dioksin benzeri PCB’lerin net
bir biçimde tanımlanması ve hesaplanması için tam veya tamamlayıcı bilgi
sağlayan metotlardır.
(2) − Esas
Numunedeki
her bir maddenin konsantrasyonu, bu ekin ilavesinde
listelenen ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından saptanan, o maddeye karşılık
gelen Toksik Eşdeğerlik Faktörü (TEF) ile
çarpılmalı ve daha sonra Toksik Eşdeğerlikler (TEQs) şeklinde ifade edilen dioksin
benzeri bileşiklerin toplam konsantrasyonunu bulmak için toplanmalıdır.
Bu
Tebliğde, her bir bileşiğin kabul edilir spesifik
ölçüm limiti; EPA metodu 1613 revizyon B’de
belirtilen tayin prosedürüne göre alıkonma zamanı, izotop oranı gibi temel
hükümleri yerine getirmesi koşuluyla, iki farklı iyonda düşük
duyarlılıktaki sinyal için 3:1 oranında S/N (sinyal/gürültü) enstrümantal
yanıtı veren, numune ekstraktındaki analit konsantrasyonudur.
(3) − Numune
hazırlanmasında uyulacak kalite güvence gereklilikleri
a) Numune
alma ve analiz prosedürünün her bir basamağında
çapraz bulaşmayı önleyecek tedbirler alınmalıdır.
b)
Numuneler, cam, alüminyum, polipropilen veya
polietilen kaplarda muhafaza edilmeli ve taşınmalıdır. Kağıt
tozlarının kalıntıları numune kabından uzaklaştırılmalıdır. Cam malzemeler,
dioksinleri içermediğine dair önceden kontrol
edilmiş veya belgelenmiş çözücüler ile çalkalanmalıdır.
c)
Numuneler, bütünlüğü korunarak özellikleri değişmeyecek şekilde muhafaza
edilmeli ve taşınmalıdır.
ç) Mümkün
olduğu kadar, her bir laboratuvar numunesi tam homojenizasyonu sağlayacak bir yöntem kullanılarak,
örneğin 1 mm
elekten geçecek şekilde iyice öğütülmeli ve iyice karıştırılmalıdır.
Numuneler, rutubet içeriği çok yüksek ise, öğütmeden önce kurutulmalıdır.
d) Numune
hariç tutularak tüm analitik prosedürün uygulaması
ile kör analiz gerçekleştirilmelidir.
e) Ekstraksiyon için kullanılan numune ağırlığı, yöntemin
hassasiyet gerekliliklerini karşılamak için yeterli olmalıdır.
f) Analiz
edilecek ürünler için kullanılan spesifik numune
hazırlama prosedürleri, uluslararası kabul edilen talimatlara göre geçerli
kılınmalıdır.
g) Balık
söz konusu olduğunda, maksimum limit derisiz kas etine uygulandığı için
deri uzaklaştırılmalıdır. Ancak, kas etinin geri kalan tüm kısmı ve derinin
iç kısmındaki yağ dokusu dikkatlice ve tamamen deriden sıyrılmalı ve bu kas
etinin kalan kısmı ile yağ dokusu analiz edilecek numuneye eklenmelidir.
Küçük balıklar söz konusu olduğunda ve tüketim şekli göz önüne alındığında,
maksimum limit bütüne uygulanacağı için deri uzaklaştırılmadan numune hazırlanır.
(4) − Laboratuvar
gereklilikleri
a) Laboratuvarlar, metodun verimini,
tekrarlanan analizlerde kabul edilebilir bir varyasyon katsayısı sağlanacak
şekilde, ilgilenilen seviyenin 0.5, 1 ve 2 katı
gibi seviye aralıklarında göstermelidir. Kabul edilebilirlik kriterlerinin detayları EK-2’nin 5 inci maddesinde
verilmiştir.
b) Doğrulama metodunun ölçüm limiti ilgilenilen seviyenin
yaklaşık beşte biri aralığında olmalıdır.
c) İç kalite kontrol
ölçümleri amacıyla, düzenli kör kontrolleri ve spiking
denemeler veya tercihen sertifikalı referans materyal kullanılarak kontrol numunelerinin analizi gerçekleştirilmelidir.
ç) Laboratuvar yeterliliği, ilgili
gıda matrikslerinde dioksinlerin
ve dioksin benzeri PCB’lerin
tespitine yönelik yapılan laboratuvarlar arası
çalışmalara sürekli ve başarılı katılım ile kanıtlanmalıdır.
d) Laboratuvarlar, 11/06/2010 tarihli ve 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri,
Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu’nda belirtilen hükümlere uymak
zorundadır.
(5) − Dioksinler
ve dioksin benzeri PCB’ler
için analitik prosedür gereklilikleri
Analitik prosedürlerin kabulü için
temel gereklilikler:
a) Yüksek hassasiyet ve düşük tespit limitleri. PCDD’ler ve PCDF’ler için, bu
bileşiklerin bazılarının aşırı toksisiteleri
nedeniyle tespit edilebilir miktarlar pikogram
TEQ (10-12g) düzeyinde olmalıdır. PCB’lerin,
PCDD’ler ve PCDF’lerden
daha yüksek düzeylerde bulunduğu bilinmektedir. Çoğu PCB bileşeni için
nanogram (10-9g) aralığındaki hassasiyet yeterlidir. Ancak, daha
toksik dioksin benzeri
PCB bileşenlerinin, özellikle non-ortho PCB bileşenlerin ölçümü için PCDD’ler
ve PCDF’lere uygulanan hassasiyetin aynısı
uygulanmalıdır.
b) Yüksek seçicilik (spesifiklik). PCDD’ler, PCDF’ler ve dioksin benzeri PCB’leri, konsantrasyonu aranılan analitlerden
birkaç kat fazla olan, aranılan analitlerle
birlikte ekstrakte olan ve muhtemel girişim yapan
bileşiklerden ayırt etmek gereklidir. Gaz kromatografisi/kütle
spektrometresi (GC/MS) metotlarında, Tablo 5’de yer alan toksik bileşikler (17 adet 2,3,7,8-PCDD
ve -PCDF’ler ve dioksin
benzeri PCB’ler) ve diğer aynı türden
bileşiklerin ayırımı gereklidir. Biyotestler, PCDD’ler, PCDF’ler ve dioksin benzeri PCB’lerin
toplamı şeklinde TEQ değerlerini seçici olarak belirleyebilmelidir.
c) Yüksek doğruluk (gerçeklik ve kesinlik). Tespit, numunedeki
gerçek konsantrasyonun geçerli bir tahmini
olmalıdır. Yüksek doğruluk (ölçüm doğruluğu: analite
ilişkin gerçek veya atfedilen değer ile ölçülen sonuç arasındaki uyumun
yakınlığı), TEQ’nun
tahmininde zayıf güvenilirlik üzerine dayalı analiz sonucunda numunenin
reddinden kaçınmak için gereklidir. Doğruluk; gerçeklik ve kesinlik olarak
ifade edilir. Gerçeklik; sertifikalı materyal içindeki analit
için ölçülen ortalama değer ve onun sertifikalanmış değeri arasındaki
farktır ve bu değerin yüzdesi olarak ifade edilir. Kesinlik; tekrar
üretilebilirlik koşulları altında elde edilen sonuçlardan hesaplanan relatif standart sapmadır (RSDR).
Tarama metotları, biyotestleri ve
GC/MS metotlarını içerir; doğrulama metotları, yüksek çözünürlüklü gaz kromatografisi/yüksek çözünürlüklü kütle spektrometresi
(HRGC/HRMS) metotlarıdır. Toplam TEQ değeri verilirken aşağıdaki kriterler uygulanmalıdır.
|
|
Tarama metotları
|
Doğrulama metotları
|
|
Yanlış
negatif oran
|
< % 1
|
|
|
Gerçeklik
|
|
% -20 − % 20
|
|
Kesinlik
(RSDR)
|
< % 30
|
< % 15
|
(6) − Tarama veya doğrulama
amaçlarına uygun GC/MS metotları için spesifik
gereklilikler
a) 2,3,7,8 pozisyonlarında klor içeren 13C-işaretlenmiş
PCDD/F internal standartları ve 13C-işaretlenmiş
dioksin benzeri PCB internal
standartları analitik metodun en başında,
örneğin analitik prosedür validasyonu için ekstraksiyon
öncesi eklenmelidir. 4’den 8’e kadar klor ihtiva eden her bir PCDD/F grubu
ve her bir dioksin benzeri PCB grubu için en az
bir işaretli bileşik eklenmelidir (alternatif olarak, kütle
spektrometresinde PCDD/F ve dioksin benzeri PCB’lerin taranmasında kullanılan seçici iyon kaydedici
fonksiyonların her biri için en az bir işaretli bileşik). Doğrulama
metotları söz konusu olduğunda kesinlikle 17 tane 2,3,7,8
pozisyonlarında klor içeren 13C-işaretlenmiş PCDD/F internal standartlarının tümünün ve 12 tane 13C-işaretlenmiş
dioksin benzeri PCB internal
standartlarının tümünün kullanılması gereklidir. 13C-işaretlenmiş
analoğu eklenmemiş her bir bileşik için de uygun kalibrasyon çözeltileri kullanılarak relatif
tepki faktörü (RRF) belirlenmelidir.
b) Bitki kaynaklı gıdalar ve %10’dan daha az yağ içeren
hayvansal kaynaklı gıdalar için internal
standartların ekstraksiyon öncesi eklenmesi
zorunludur. %10’dan daha fazla yağ içeren hayvansal kaynaklı gıdalar için internal standartlar yağ ekstraksiyonundan
önce veya sonra eklenebilir. Ekstraksiyon
etkinliğinin uygun validasyonu, internal standartların eklendiği aşamaya ve sonuçların
ürün veya yağ üzerinden verilmesine bağlı olarak yapılmalıdır.
c) GC/MS analizi öncesinde, 1 veya 2 geri alma
standardı/standartları eklenmelidir.
ç) Geri alma kontrolü gereklidir. Doğrulama metotları için,
her bir internal standardın geri alması % 60-120 aralığında olmalıdır. Herhangi bir bileşiğin, özellikle
bazı 7 ve 8 klorlu dibenzodioksinler ve dibenzofuranların, toplam TEQ değerine katkısı, toplam
TEQ değerinin (PCDD/F ve dioksin benzeri PCB’lerin toplamı) %10’unu geçmemesi durumunda, daha düşük veya daha yüksek geri almalar
kabul edilebilir. Tarama metotları için geri alma %30-140 aralığında olmalıdır.
d) Dioksin benzeri olmayan PCB’ler ve klorlanmış difenil
eterler gibi girişim yapan klorlanmış bileşiklerden dioksinlerin
ayrımı uygun kromatografik tekniklerle tercihen florisil, alümina ve/veya karbon kolonu ile gerçekleştirilmelidir.
e) İzomerlerin gaz kromatografisi
ile ayırımı yeterli olmalıdır (1,2,3,4,7,8-HxCDF ve 1,2,3,6,7,8-HxCDF arasındaki
pikten pike ayrım %25’den küçük olmalıdır).
f) Tespit, EPA 1613 revizyon B: 4 den
8 e kadar klor ihtiva eden dioksinler ve furanların HRGC/HRMS izotop dilüsyon
tekniği ile veya eşdeğer performans kriterlerine sahip başka bir teknik ile
yapılmalıdır.
g)Yaklaşık 1 pg WHO-TEQ/g yağ
(PCDD/PCDF ve dioksin benzeri PCB’lerin
toplamı üzerinden) dioksin bulaşısı
olan gıdalar için üstsınır düzeyi ile altsınır düzeyi arasındaki fark, %20’yi geçmemelidir.
Düşük yağ içerikli gıdalarda, yaklaşık 1 pg
WHO-TEQ/g ürün bulaşı düzeyleri için aynı
hükümler uygulanmalıdır. Düşük bulaşı düzeyleri
için (0.5 pg WHO-TEQ/g ürün gibi) üstsınır ile altsınır düzeyi
arasındaki fark %25 – 40 aralığında olabilir.
(7) − Tarama analiz metotları
a) Giriş
Tarama metodu kullanılarak farklı
analitik yaklaşımlar gerçekleştirilebilir; bu yaklaşımlar yalnızca tarama
yaklaşımı ve nicel yaklaşımlardır.
1) Tarama yaklaşımı
Numunelerin tepkisi, ilgilenilen seviyedeki referans numune
ile karşılaştırılır. Referanstan daha az tepki veren numuneler negatif
olarak beyan edilir, daha yüksek tepki veren numuneler şüpheli pozitiflerdir.
Gereklilikler şöyledir;
1. Her bir test serisinde, aynı zaman ve koşullar altında ekstrakte edilen ve test edilen kör ve referans numune(ler) bulunmalıdır. Referans numune, kör ile
karşılaştırıldığında belirgin bir şekilde yüksek tepki göstermelidir.
2. İlgilenilen seviyenin kontrolünde, ilgi aralığındaki testin
performansının uygunluğunu göstermek için, ilgilenilen seviyenin 0.5 ve 2 katı konsantrasyona sahip ekstra referans
numuneler dâhil edilmelidir.
3. Diğer matriksler test edileceği
zaman, referans numunenin/numunelerinin uygunluğu, tercihen referans numune
seviyesinde TEQ değerine sahip olduğu HRGC/HRMS ile belirlenmiş numuneler
veya bu seviyede referans madde ilave edilmiş kör dâhil edilerek
ispatlanmalıdır.
4. Biyotestlerde internal
standartlar kullanılamadığından, bir test serisi içinde standart sapma ile
ilgili bilgi elde etmek için tekrarlanabilirlik testleri
gerçekleştirilmelidir. Varyasyon katsayısı %30’un altında olmalıdır.
5. Biyotestler için, hedef
bileşikler, olası girişimler ve maksimum tolere
edilebilir kör düzeyleri tanımlanmalıdır.
2) Nicel yaklaşım
Nicel yaklaşım, kör ve geri alma kontrollerine ek olarak
standart dilüsyon serilerine, ikili veya üçlü
saflaştırma ve ölçüme ihtiyaç duyar. Sonuç, sinyali veren bileşiklerin TEQ
prensibine karşılık gelen bileşikler olduğu varsayılarak TEQ olarak ifade
edilebilir. Bu, ekstraktaki ve dolayısıyla
numunedeki TEQ seviyesinin hesaplanmasında kalibrasyon
eğrisini oluşturmak için TCDD veya dioksin/furan/dioksin benzeri PCB
standart karışımı kullanılarak gerçekleştirilebilir. Sonuç, daha sonra kör
numune için hesaplanan TEQ seviyesine (kullanılan çözücüler ve
kimyasallardan gelen kirliliği hesaba katmak için) ve geri almaya
(ilgilenilen seviye civarındaki kalite kontrol örneğinin TEQ seviyesinden
hesaplanan) göre düzeltilir. Geri alma kaybının, biyotestlerdeki
TEF değerleri ve WHO tarafından belirlenen ve Tablo 5’
de yer alan resmi TEF değerleri arasındaki farklara ve/veya matriks etkilerinden kaynaklanabileceğine dikkat etmek
gereklidir.
b) Tarama için kullanılan analiz metotları hükümleri
1) Tarama için GC/MS analiz metotları ve biyotestler
kullanılabilir. GC/MS metotları için Madde 6 da verilen hükümler
kullanılmalıdır. Hücre temelli biyotestler için
özel hükümler EK-2 nin 7 inci maddesi (c)
bendinde, kit-temelli biyotestler için özel
hükümler EK-2 nin 7 inci maddesi (ç) bendinde
açıklanmıştır.
2) Analizin doğrulama metodu ile belirlenen TEQ değeri ile
karşılaştırılarak, maksimum limit veya müdahale seviyesi üstünde ve
altındaki çok sayıdaki numune serisinin hatalı-pozitif ve hatalı-negatif
sonuçlarının sayısı hakkında bilgi gereklidir. Gerçek hatalı-negatif oranı
%1’in altında olmalıdır. Hatalı-pozitif numunelerin oranı, tarama yönteminin
kullanımının avantajlı olması için yeteri kadar düşük olmalıdır.
3) Pozitif sonuçlar her zaman analizin doğrulama metodu ile
(HRGC/HRMS) doğrulanmalıdır. Ayrıca, geniş TEQ aralığındaki numuneler
HRGC/HRMS ile doğrulanmalıdır (negatif numunelerin yaklaşık %2 - 10’u). Biyotestler ve HRGC/HRMS sonuçları arasındaki uygunluk
kontrolü yapılmalıdır.
c) Hücre temelli biyotestler için
özel hükümler
1) Biyotestler
gerçekleştirildiğinde, her bir test uygulaması, TCDD’nin veya dioksin/furan/dioksin benzeri PCB karışımlarının referans konsantrasyonlarının serisine gereksinim duyar (R2 >
0.95 değerine sahip doz-tepki eğrisinin tümü). Ancak, tarama amaçları için
düşük seviyedeki numunelerin analizinde genişletilmiş düşük seviye eğrisi
kullanılabilir.
2) Kalite kontrol dökümanındaki TCDD
referans konsantrasyonu (ölçüm limitinin yaklaşık
3 katı), belli bir zaman aralığında biyotestlerin
sonucu için kullanılmalıdır. Hücrelerin tepkisi birçok faktöre bağlı
olabildiği için, buna alternatif olarak, referans numunenin relatif tepkisi TCDD kalibrasyon
eğrisiyle karşılaştırılabilir.
3) Her bir çeşit referans materyali için kalite kontrol
kartları oluşturulmalı ve sonucun belirlenen klavuza
uygunluğu kontrol edilmelidir.
4) Özellikle kantitatif hesaplamalar
için, kullanılan numune dilüsyonunun
konsantrasyonu tepki eğrisinin doğrusal kısmının içinde olması gerekir.
Tepki eğrisinin doğrusal kısmının üstündeki numuneler seyreltilmeli ve
tekrar test edilmelidir. Bu durumda, bir defada en az 3 veya daha fazla dilüsyon test edilmelidir.
5) Standart sapma yüzdesi her bir numune dilüsyonu
için üçlü tayinde %15’i geçmemeli ve üç bağımsız deney arasında %30’un
üstünde olmamalıdır.
6) Tespit limiti, çözücü körünün veya gürültü seviyesinin
standart sapmasının 3 katı olarak belirlenebilir. Diğer bir yaklaşım, o
günün kalibrasyon eğrisinden hesaplanan en alt
seviyenin (indüksiyon faktörü çözücü körünün 5 katı) üstündeki tepkiyi
uygulamaktır. Ölçüm limiti, gürültünün veya çözücü körünün standart
sapmasının 5-6 katı olarak belirlenebilir. Diğer bir yaklaşım, o günün kalibrasyon eğrisinden hesaplanan en alt seviyenin
(indüksiyon faktörü çözücü körünün 10 katı) üstündeki tepkiyi
uygulamaktır.
ç) Kit temelli biyotestler için özel
hükümler
1) Kit temelli biyotestler, gıda
numunelerine uygulamak için yeterli duyarlılığa ve güvenilirliğe sahip
olmalıdır.
2) Numune hazırlama ve analizler için kit kullanım talimatları
takip edilmelidir.
3) Test kitleri son kullanma tarihinden sonra
kullanılmamalıdır.
4) Diğer kitler ile kullanmak için tasarlanmış materyaller
veya bileşenler kullanılmamalıdır.
5) Test kitleri belirtilen depolama sıcaklığı aralığında
saklanmalı ve belirtilen uygulama sıcaklığında kullanılmalıdır.
6) İmmunolojik temelli testler için
tespit limiti, körün 10 tekrarlı analizine dayanan standart sapmanın 3 katının
doğrusal regresyon eşitliğinin eğim değerine bölünmesiyle belirlenir.
7) Standarda kabul edilebilir aralıkta tepki verdiğinden emin
olmak için, laboratuvardaki testlerde referans
standartlar kullanılmalıdır.
(8) − Sonucun raporlanması
Kullanılan analitik prosedür elverdiği
ölçüde, analitik sonuçlar her bir PCDD/F ve dioksin
benzeri PCB bileşiklerinin seviyelerini içermelidir ve sonuçların
raporlanmasında maksimum bilgiyi içermesi ve böylece özel hükümlere göre
sonuçların yorumunu etkinleştirmek için altsınır,
üstsınır veya orta sınır olarak rapor
edilmelidir.
Rapor, numunenin yağ miktarını da içerdiği gibi yağ ekstraksiyonu için kullanılan metodu da içermelidir.
Her bir iç standardın geri almaları; geri almalar Madde 6’da
bahsedilen aralık dışında olduğunda, maksimum limit aşıldığında ve diğer
durumlarda talep edilmesi halinde belirtilmelidir.
Numunenin uygunluğu hakkında karar verileceği zaman ölçüm
belirsizliği göz önünde bulunduruluyorsa, bu parametre de belirtilmelidir.
Dolayısıyla, analitik sonuçlar x +/– U şeklinde raporlanmalıdır. Burada (x)
analitik sonuç ve (U) ise koveraj faktörü olarak
yaklaşık % 95’lik güven aralığını veren “2” katsayısının kullanıldığı genişletilmiş
ölçüm belirsizliğini ifade eder. Dioksinlerin ve dioksin benzeri PCB’lerin
ayrı ayrı tespit edilmesi durumunda; toplam ölçüm
belirsizliği için bu bileşiklerin ayrı ayrı
analitik sonuçlarından hesaplanan toplama ait genişletilmiş ölçüm belirsizliği
kullanılmalıdır.
Sonuçlar, Türk Gıda Kodeksi – Bulaşanlar Yönetmeliği’nde belirtilen maksimum limitlerin
birimi ile aynı birimlerde ve aynı ondalık basamağında ifade edilmelidir.
Tablo 5
Dünya Sağlık Örgütü tarafından
saptanan, PCB’ler, PCDD’ler
ve PCDF’lerin insanlar için tehlike değerlerini
gösteren Toksik Eşdeğer Faktörleri (WHO-TEF,
1998)
|
Benzer ya da aynı türden /Çeşitlerden biri
|
TEF değeri
|
Benzer ya da aynı türden
/Çeşitlerden biri
|
TEF değeri
|
|
Dibenzo-p-dioksinler
(PCDD’ler)
|
|
Dioksin benzeri PCB’ler: Non-orto PCB’ler + Mono-orto PCB’ler
|
|
|
2,3,7,8-TCDD
|
1
|
Non-orto PCB’ler
|
|
|
1,2,3,7,8-PeCDD
|
1
|
PCB
77
|
0,0001
|
|
1,2,3,4,7,8-HxCDD
|
0,1
|
PCB
81
|
0,0001
|
|
1,2,3,6,7,8-HxCDD
|
0,1
|
PCB
126
|
0,1
|
|
1,2,3,7,8,9-HxCDD
|
0,1
|
PCB
169
|
0,01
|
|
1,2,3,4,6,7,8-HpCDD
|
0,01
|
Mono-orto PCB’ler
|
|
|
OCDD
|
0,0001
|
PCB
105
|
0,0001
|
|
Dibenzofuranlar (PCDF’ler)
|
|
PCB
114
|
0,0005
|
|
2,3,7,8- TCDF
|
0,1
|
PCB
118
|
0,0001
|
|
1,2,3,7,8-PeCDF
|
0,05
|
PCB
123
|
0,0001
|
|
2,3,4,7,8-PeCDF
|
0,5
|
PCB
156
|
0,0005
|
|
1,2,3,4,7,8-HxCDF
|
0,1
|
PCB
157
|
0,0005
|
|
1,2,3,6,7,8-HxCDF
|
0,1
|
PCB
167
|
0,00001
|
|
1,2,3,7,8,9-HxCDF
|
0,1
|
PCB
189
|
0,0001
|
|
2,3,4,6,7,8-HxCDF
|
0,1
|
|
|
|
1,2,3,4,6,7,8-HpCDF
|
0,01
|
|
|
|
1,2,3,4,7,8,9-HpCDF
|
0,01
|
|
|
|
OCDF
|
0,0001
|
|
|
|
Kısaltmalar:
T; Tetra/Dört, Pe; Penta/Beş, Hx;Hekza/Altı, Hp;Hepta/Yedi, O;Octa/Sekiz, CDD; Klorodibenzodioksin,
CDF; Klorodibenzofuran, CB; Klorobifenil
|
|